اصول ایمنی در آزمایشگاه شیمی یا هر آزمایشگاه دیگری!

همانطور که می دانید رعایت نکات و اصول ایمنی در هر آزمایشگاهی حرف اول را می‌زند زیرا کار کردن در این محیط مانند یک چاقوی دو لبه است!

زیرا فقط در صورتیکه موارد ایمنی رعایت شود این محل بی خطری است و در غیر اینصورت خطرات بسیاری که گاهی نیز حتی جبران ناپدیر است ما را تهدید می‌کند.

از این رو به دلیل اهمیت این موضوع، در این مقاله از آزمااستور به 0 تا 100 تمام این نکات پرداختیم تا با خیال راحت در هر آزمایشگاهی مشغول به کار شوید. پس به هیچ وجه این محتوای مهم را از دست ندهید.

اصول ایمنی که قبل از انجام آزمایش باید به آن‌ها توجه کرد.

1- اولین نکته قبل از شروع هر آزمایش، این است که بدانید موضوع و هدف انجام آزمایش چیست و درباره‌ی آن مطالعه کنید.

2- حتما برای محافظت از خود در برابر خطرات احتمالی موجود در آزمایشگاه از وسایل حفاظت فردی یا به اصطلاح PPE (Personal protective equipment) استفاده کنید. روپوش مخصوص آزمایشگاه و وسایل حفاظتی مانند دستکش، عینک و ماسک را در صورت لزوم استفاده کنید.

• روپوش آزمایشگاهی

بزرگ‌ترین مزیت استفاده از روپوش آزمایشگاهی این است که هنگام کار با مواد، لباس شما آلودگی به خود جذب نمی‌کند و تمیز می‌ماند. (البته دکمه‌های روپوش حتماً باید بسته باشند.)

استفاده از روپوش آزمایشگاهی باعث می‌شود که بازوها و بدن نیز در معرض مواد شیمیایی قرار نگیرد.

• دستکش ایمنی

انواع مختلف دستکش آزمایشگاهی وجود دارند که شما باید با توجه به نوع نیاز خود از آن‌ها استفاده کنید. انتخاب صحیح نوع دستکش، از موارد بسیار مهم در ایمنی آزمایشگاه به شمار می‌آید. استفاده از دستکش در آزمایشگاه هنگام استفاده از مواد شیمیایی و نمونه‌های آلوده، باعث می‌شود که دستان شما در معرض آلودگی و خطر قرار نگیرند. اکثراً گمان می‌کنند که استفاده از دستکش فقط برای جلوگیری از تماس مواد با دست است. درصورتی‌که دستکش ایمنی باعث محافظت دستان در برابر بخارات شیمیایی مواد و ذرات حاصل از مواد پودری نیز می‌شود. (توجه کنید که دستکش‌ها یک‌بار مصرف هستند و بعد از استفاده باید دور انداخته شوند.)

• عینک ایمنی

به یاد داشته باشید استفاده از عینک مانع از پاشیدن مواد مورد آزمایش به چشمانتان می‌شود. ازاین‌رو استفاده از عینک محافظ در هر شرایطی واجب است.

البته باید بدانید که این عینک‌ها به‌خوبی جلوی پاشیدن مواد شیمیایی را می‌گیرد ولی قادر به محافظت چشمان شما در برابر بخارات و گازهای سمی محیط نیست. از طرفی نیز این بخارات ممکن است باعث جذب رطوبت چشمانتان شود. ازاین‌رو استفاده از لنز در چشم می‌تواند خطرآفرین باشد و احتمال دارد برای خروج آن‌ها نیاز به عمل جراحی باشد.

• ماسک ایمنی

علل عمده استفاده از ماسک ایمنی در آزمایشگاه، محافظت از دستگاه تنفسی افراد می‌باشد. زیرا انجام آزمایش ممکن است منجر به تولید فراورده‌هایی گردد که حاوی بخارات سمی و مواد آلوده است. این مواد فرار و بخارات سمی می‌توانند برای سلامت انسان بسیار مضر باشند.

3- استفاده از کفش‌های مناسب در محیط آزمایشگاهی بسیار مهم است. استفاده از دمپایی، صندل یا کفش جلوباز و کفش‌های پاشنه‌بلند در این محیط ممنوع است. با توجه به این نکته که در آزمایشگاه امکان ریختن مواد شیمیایی روی پاها وجود دارد، حتماً از کفش‌های بسته و مقاوم استفاده کنید.

4- استفاده از لباس‌های گشاد یا آویزان در محیط آزمایشگاه ممکن است خطرآفرین باشد. مثلاً وقتی شما در حال انجام آزمایش با چراغ بنزن یا ابزاری مشابه آن هستید، این لباس‌ها ممکن است آتش بگیرند و باعث ایجاد آسیب به شما شوند. پس تا حد امکان لباس‌های متناسب با محیط آزمایشگاه بپوشید زیرا این مورد نیز یکی دیگر از اصول ایمنی در آزمایشگاه است.

5- استفاده از زیورآلاتی مثل انگشتر، دستبند و… یا استفاده از ساعت در آزمایشگاه توصیه نمی‌شود. زیرا ممکن است بخارات شیمیایی موجود در محیط را جذب کنند و در نتیجه باعث التهابات و واکنش‌های پوستی شود.

6- توجه داشته باشید قبل از انجام هر آزمایش، ابزارها و وسایل مورد نیاز آزمایش را آماده کنید و با نحوه‌ی کار با آن‌ها آشنا باشید. و مطمئن شوید که طرز درست استفاده از ابزار آزمایشگاه را می‌دانید. و اطمینان حاصل کنید وسایلی را که آماده کرده‌اید، کاملاً سالم هستند تا خطری در انجام آزمایش متوجه شما نشود.

7- قبل از انجام آزمایش، باید مواد مورد استفاده در آزمایش را به طور کامل بشناسید و از خواص آن‌ها مطلع باشید. این اقدام باعث می‌شود خطرات احتمالی را شناسایی کرده و روش‌های صحیح مقابله با آن‌ها را مورد ارزیابی قرار داده و بیاموزید.

8- روش کامل انجام آزمایش، مواد و تجهیزات مورد استفاده در آزمایش و خطرهایی که ممکن است حین آزمایش پیش بیاید را شناسایی کنید و راه‌های مقابله با آن‌ها را بیاموزید.

9- محل دقیق قرارگیری کپسول‌های آتش‌نشانی، چشم شور و دوش اضطراری را بدانید. روش کار با آن ‌را بیاموزید تا در مواقع لزوم از آن‌ها استفاده کنید.

10- هشدارهای ایمنی و علائم مربوط به آن را فرا گیرید.

11- یکی از اصول ایمنی در آزمایشگاه که بسیار مهم است این می باشد که مسیرهای رفت‌وآمد در آزمایشگاه، خالی از اشیاء و ابزارهای مزاحم باشد.

12- مواد و تجهیزاتی که در آزمایش استفاده نمی‌شوند را از روی میز جمع‌آوری کنید. توجه کنید که وسایل و تجهیزات مورد استفاده در آزمایش را با دقت و به‌صورت صحیح و بی‌خطر روی میز قرار دهید.

نکاتی که در حین انجام آزمایش باید به آن‌ها توجه داشت.

1- دقت کنید هنگامی‌که لوله آزمایش را که حاوی مواد است گرم می‌کنید، دهانه‌ی لوله را به سمت خود یا دیگر افراد نگیرید. همچنین حین انجام واکنش شیمیایی در ظرف مورد نظر برای مشاهده‌ی واکنش در حال انجام هیچ‌گاه صورت خورد را بالای ظرف نبرید.

2- یکی از ضروری‌ترین نکات حین آزمایش این است که با دقت و احتیاط با مواد شیمیایی و وسایل آزمایشگاهی کار کنید و مواظب باشید که مواد شیمیایی با دستتان تماس پیدا نکند.

3- برای برداشتن مواد شیمیایی، از پیپت مجهز به سرپوش لاستیکی (پوآر) استفاده کنید. این نکته را فراموش نکنید که برای برداشتن مواد با پیپت، هرگز از مکش به‌وسیله دهان استفاده نکنید. زیرا با وجود این‌که ممکن است مواد به داخل دهان شما وارد نشود ولی بی‌تردید بخارات آن وارد دستگاه تنفسی شما خواهد شد.

4- خوردن و آشامیدن، جویدن آدامس، خوردن دارو و سیگار کشیدن در محیط آزمایشگاه ممنوع است.

5- برخی از آزمایش‌ها نیاز به زمان زیادی دارند. توجه داشته باشید به هیچ عنوان تا رسیدن به نتایج نهایی، محیط آزمایشگاه را ترک نکنید و آزمایش را بدون مراقب رها نکنید. در صورت نیاز اجباری به ترک آزمایشگاه، توضیحاتی شامل نام آزمایشگر، نوع آزمایش، مواد مورد استفاده و شماره تلفن خود را در محل آزمایش قرار دهید.

6- به زمان انجام آزمایش توجه کنید. آزمایش‌ها را ترجیحاً ساعات اولیه روز شروع کنید تا قبل از پایان روز تمام شوند. درصورتی‌که قصد انجام آزمایش برای پایان‌نامه و یا پروژه‌ی آزمایشگاهی را دارید، آزمایش را در ساعتی انجام دهید که آزمایشگاه خلوت نباشد تا بتوانید از کمک دیگران نیز استفاده کنید.

7- تمامی مواد و محلول‌های مورد استفاده در آزمایشگاه، باید در ظروف و با درپوش مناسب خود باشند. این کار باعث می‌شود علاوه بر اینکه از آلودگی نمونه‌ها با مواد خارجی جلوگیری شود، هوای آزمایشگاه نیز آلوده نشود.

8- مواد مورد استفاده را فقط به میزانی که برای آزمایش نیاز هست بردارید و باقی آن‌ها را در محل مخصوص خود در انبار قرار دهید.

9- مواد مورد آزمایش را به هیچ‌وجه استنشاق یا مزه نکنید.

10- در آزمایشگاه هیچ‌گاه با دستان خود، صورت، چشمان و یا دهان را لمس نکنید.

11- در هنگام شست‌وشوی ظروف آزمایشگاهی برای اینکه از دستتان رها نشوند، ابتدا شیر آب را باز کنید و منتظر یکنواخت شدن جریان آب بمانید. پس از اطمینان از یکنواختی جریان آب، شروع به شست‌وشو کنید. بدین‌صورت ظروف بر اثر فشار ناگهانی آب از دستتان نمی‌افتند.

12- اگر مواد شیمیایی روی روپوش شما ریخت، برای جلوگیری از برخورد مواد با پوستتان، به‌سرعت روپوش را دربیاورید.

13- توجه داشته باشید که محلول‌ها و مواد خطرناک باید پس از جمع‌آوری و به‌صورت مقتضی دفع گردند. پس آن‌هارا در فاضلاب یا سطل زباله خالی نکنید تا محیط‌زیست آلوده نگردد.

14-در صورت عدم لزوم، در آزمایشگاه راه نروید.

15- برای حفظ تمرکز خود در محیط آزمایشگاه، از گوش دادن به دستگاه‌های صوتی مانند موسیقی و رادیو پرهیز کنید تا بتوانید به‌درستی توضیحات مسئول آزمایشگاه را بشنوید.

16- دقت کنید موادی مانند فلزات فعال مثل سدیم یا اسیدها، گازها و مواد سمی را به‌اندازه‌ای که برای آزمایش مورد نیاز است، بردارید و هنگام کار با این مواد نکات ایمنی را رعایت کنید.

17- برای برداشتن ماده‌ی شیمیایی مورد نظر برای انجام آزمایش، حتماً برچسبی که مشخصات ماده و تاریخ تولید آن ذکر شده است را با دقت بخوانید. به علائم هشداردهنده که روی آن نوشته شده است توجه کنید و به همان اندازه که به آن ماده نیاز دارید، از آن بردارید.

18- برای ثبت نتیجه آزمایش، از حدس و گمان بپرهیزید و همه‌ی پدیده‌های تأثیرگذار روی نتایج آزمایش و تغییرات آن را زیر نظر داشته باشید.

19- اگر برای انجام آزمایش موادی را اضافه آوردید هیچ‌گاه آن را به ظرف اولیه برنگردانید.

20- در انتها و پس از اتمام آزمایش، تمامی ظروف مورد استفاده را بشویید و در جای خود قرار دهید.

21- پس از این که آزمایش تمام شد، درصورتی‌که از دستگاه‌هایی استفاده کردید که با منبع آب یا برق ارتباط دارند، ارتباط آن‌ها را با منبع اصلی‌شان قطع کنید و اگر ظروف یا وسایل مورد استفاده گرم شدند، مدتی صبر کنید تا دمای خود را از دست بدهند.

22- در آزمایشگاه به هیچ‌وجه شوخی نکنید.

نکات از بین بردن پسماندهای تیز و برنده

یکی از انواع پسماندهایی که در آزمایشگاه تولید می‌شود، پسماندهایی هستند که شکل تیز و خاصیت برندگی دارند. باید مراقب باشید که این پسماندها را در سطل زباله معمولی نیندازید. این نوع پسماندها مانند سوزن و دیگر مواد تیز که در آزمایشگاه مورد استفاده قرار می‌گیرند ازجمله پسماندهای خطرناک محسوب می‌شوند. زیرا دفع نامناسب آن‌ها می‌تواند باعث بریدگی و یا سوراخ شدن پوست شود؛ در نتیجه باعث ایجاد بیماری‌های عفونی گردد و خطر احتمال ابتلا به بیماری‌هایی مانند ایدز و هپاتیت را بالا ببرد.

بیشتر بخوانیم: آشنایی با انواع ظروف آزمایشگاهی (25 ظرف آزمایشگاه!)

نکات ایمنی در مورد رقیق کردن اسیدها

1- برای رقیق کردن اسیدها هیچ‌گاه از ظروف فلزی استفاده نکنید.

2- می‌دانیم برای عمل رقیق کردن به آب نیاز است. ولی نکته‌ای که در اینجا وجود دارد این است که اگر آب روی اسید ریخته شود، حرارت تولید می‌شود. این حرارت باعث تولید حباب‌هایی می‌شود که اسید را به اطراف می‌پاشد. پس به یاد داشته باشید همیشه (اسید را روی آب) بریزید.

3- بلافاصله پس از عمل رقیق کردن اسید، از آن استفاده نکنید. اول کمی صبر کنید تا دمای آن پایین بیاید.

4- برای اضافه کردن اسید به آب، اسید را به وسیله‌ی پیپت بردارید. برای تخلیه محتویات پیپت در آب، آن را مستقیماً روی آب نریزید و اسید را روی جداره داخلی ظرف خالی کنید. می‌توانید از همزن برای مخلوط کردن استفاده کنید. همچنین برای جلوگیری از بالا رفتن دما، می‌توانید از ظرف یخ سرد استفاده کنید.

اصول و نکات ایمنی کار با اسیدها

توجه داشته باشید که کار کردن با اسید بسیار پرخطر است. بنابراین افرادی اجازه استفاده از آن را دارند که با خطرهای احتمالی این ماده آشنایی کافی داشته باشند.

در آزمایش‌هایی که از اسید قوی در آن‌ها استفاده می‌شود، دانستن مراقبت‌های زیر ضروری است.

1- ممکن است بدن یا لباس افراد، حین کار با این مایعات، آلوده شود. بنابراین باید وسایل و تجهیزات شست‌وشو به میزان کافی موجود باشد تا قسمت‌های آلوده فوراً تمیز شود.

2- داروی شست‌وشوی چشم باید به میزان لازم در محل مناسب خود و با برچسب مخصوص موجود باشد تا در صورت نیاز از آن استفاده گردد.

3- درصورتی‌که حین آزمایش، امکان ترشح اسید به اطراف وجود داشته باشد، باید از تجهیزات مناسب مانند عینک، کلاه عایق اسید، دستکش لاستیکی، پوتین و لباس‌های عایق اسید استفاده کرد.

4- توجه کنید که ظروف محتوای اسیدها (مخصوصاً اسید سولفوریک) نباید در معرض نور مستقیم خورشید باشند و آن‌ها را باید در ظروف تیره و کدر نگهداری کرد.

5- درصورتی‌که می‌خواهید ظروف حاوی اسید را جابه‌جا کنید، ابتدا درب آن را کمی شل کنید و پس از انتقال آن و پس از تخلیه فشار داخل ظرف، درب آن را محکم ببندید.

مطالعه کنیم: اسید واش در آزمایشگاه {طرز تهیه، مزایا، معایب، کاربرد}

نکات ایمنی هنگام ریختن مواد شیمیایی

ممکن است در هنگام کار با مواد شیمیایی، سهواً آن‌ها بریزند. از آنجایی که این مواد پرخطر هستند و ممکن است باعث ایجاد آسیب جدی مانند مسمومیت یا سوختگی و یا حتی مرگ شوند، در صورت ریختن آن‌ها باید هرچه سریع‌تر اقدامات زیر را انجام دهید.

1- سریعاً مسئول آزمایشگاه را از اتفاق پیش‌آمده با خبر کنید تا برای انجام اقدامات مورد نیاز به شما کمک کند.

2- اگر مواد شیمیایی بر روی لباس شما ریخت، به‌سرعت آن را خارج کنید و در صورت آلوده شدن پوست شما با مواد شیمیایی، آن را با آب فراوان بشویید. می‌توانید دوش اضطراری بگیرید و خود را با دقت بشویید.

3- اگر مقدار ماده شیمیایی که روی لباستان ریخته خیلی زیاد است، با لباس زیر دوش بروید و عمل درآوردن لباس را زیر جریان آب انجام دهید.

4- ممکن است مواد شیمیایی روی میز، صندلی و … بریزد. در این صورت می‌توانید برای پاک کردن آن از خنثی کننده استفاده کنید. سدیم بی‌کربنات و استیک اسید رقیق به‌عنوان خنثی کننده اسیدها و بازها هستند. توجه به این نکته ضروری است که اسیدها و بازها قبل از تمیز شدن باید خنثی شوند.

5- در صورت ریختن برخی فلزات سنگین مانند سرب، سریعاً مسئول آزمایشگاه را باخبر کنید و به پزشک مراجعه کنید. (فلزات سنگین مواد خطرناکی هستند که بدن ما قادر به دفع آن‌ها نیست.)

کلام پایانی درباره اصول ایمنی در آزمایشگاه ها

در پایان تاکید می‌کنیم که تحت هر شرایطی حتما نکات و اصول ایمنی در آزمایشگاه را جدی بگیرید تا از کار کردن در این محیط نهایت لذت را ببرید.